نگاهی به دریاهای بین‌المللی افغانستان

باید گفت که دریاها به دو دسته؛ دریاهای ملی و دریاهای بین‌المللی تقسیم می‌شوند. دریاهای ملی یا داخلی تنها در داخل یک کشور جریان داشته و جز قلمرو آن کشور محسوب می‌شود اما دریاهای بین‌المللی از سرزمین‌های چندین کشور عبور و یا دو یا چند مملکت را از هم جدا می‌نماید. دریاهای بین‌المللی نیز به دو نوع بوده که یکی دریاهای به مقاصد کشتی رانی و دیگر دریاهای به مقاصد غیرکشتی رانی می‌باشند.

در این مقاله سعی می‌گردد که در زمینه دریاهای بین‌المللی افغانستان به مقاصد غیر کشتی رانی پرداخته شود. از جمله دریاهای که در کشور ما جریان دارند، چندی از آن‌ها عمدتاً مهم بوده و با کشورهای همسایۀ مشترک می‌باشند و به همین سبب دارای حیثیت بین‌المللی بوده و از اهمیت  و ارزش خاصی برخوردارند. باید گفت که کنوانسیون ملل متحد در مورد دریاهای بین‌المللی به مقاصد غیر دریانوردی به تاریخ ۱۲ می‌۱۹۹۷م تصویب شده، مهمترین سند حقوقی برای تنظیم و مدیریت آب‌ها در این زمینه شناخته می‌شود.

مادۀ دوم این کنوانسیون در مورد اصطلاح دریای بین‌المللی به متن ذیل مشعر است: “اصطلاح دریای بین‌المللی به دریایی گفته می‌شود که قسمت‌های آن در کشورهای مختلف واقع گردیده باشد.” لذا نظر به این تعریف دریاهای عمدۀ افغانستان که به خارج از کشور جریان دارند عبارت‌اند از:‌

دریای آمو، دریای هلمند، دریای کابل و هریرود که در ذیل به معرفی این دریاها مختصراً پرداخته می‌شود:‌

دریای آمو:

دریای آمو که یونانی‌ها آن را به اسم آکسوس و عرب‌ها به نام جیحون یاد کرده‌اند امروز در فاصله بیشتر از ۱۲۰۰ کیلومتر حد فاصل سیاسی را بین افغانستان و چند کشور آسیایی میانه تشکیل داده است.

این دریا از پامیر خورد سرچشمه گرفته و در حصه علیای خود به نام (آب واخان) و بعداً که آقکو و آب پنج به آن فرو ریخته اسم دریا پنج را به خود می‌گیرد. این دریا در بین کوه‌های مرتفع پامیر، واخان، جرم، درواز و فیض آباد تنگناهای عمیقی ساخته بعد از آن سمت حرکت جنوب شرقی را اتخاذ کرده تا محلی که دریای کوکچه به آن وصل می‌شود، و از خم آب (خمیاب) کاملاً خاک افغانی را ترک می‌گوید و به طرف شمال و شمال غرب رفته بعد از عبور از ریگستان‌های ازبکستان به جهیل ارال می‌ریزد. مهمترین معاونین آن در خاک افغانستان دریای کوکچه دریای کندز، آب بلخ و آب سفید می‌باشد. معاونین آمو از طرف کشورهای آسیایی میانه عبارت‌اند از قزل سو،‌ و خش یا سرخاب، کافرنهان، سرخان و زرافشان می‌باشند.

آمو مهمترین دریا آسیای مرکزی بوده مقدار آب آن بیشتر از سیر دریا است و به طول ۲۴۰۰ کیلومتر در کشورهای افغانستان،‌ تاجکستان، ازبکستان و ترکمنستان از پامیر الی بحیره ارال جریان دارد و سرچشمه‌های اولی آن جهیل زرقول در تاجکستان،‌ قزل سو در قرغزستان که هر دو در ارتفاعات پامیر موقعیت دارند می‌باشد. دریای پنج معاون مهم آن است که در سرحد افغانستان و تاجکستان جاری است.

آمو بزرگترین دریای افغانستان نیز می‌باشد که ظرفیت آب آن به ۱۴۰۰ متر مکعب در ثانیه می‌رسد. بعضی قسمت‌های آن قابل کشتی رانی است دو بندر مهم شمالی افغانستان شیرخان بندر و حیرتان در کنار همین دریا موقعیت دارند. از آب این دریا کشورهای همسایۀ افغانستان یعنی ازبکستان، ترکمنستان و تاجکستان جهت آبیاری زراعت استفاده می‌کنند که در ازبکستان ۲،۳ میلیون هکتار در ترکمنستان ۱،۷ میلیون هکتار و در تاجکستان ۰،۵ میلیون هکتار زمین از طریق این دریا سيراب می‌شود.

متأسفانه که افغانستان ازین دریا استفاده ناچیز می‌کند و فقط ۱،۲ میلیون هکتار زمین از آن آبیاری می‌شود، در حالیکه شرایط جغرافیایی آن طوری است که می‌شود از آن بهترین استفاده به عمل آید و سطح زنده‌گی مردم اطراف آن بهبود یابد تا از فقر و بیچارگی نجات یابند.

باید یادآور شد وزیر امور خارجۀ انگلستان لارد گرانیول و وزیر امور خارجۀ روسیه تزاری پرنس گرونوخوف جهت تعیین خط سرحدی شمال افغانستان و روسیه تزاری توظیف در نتیجۀ در سال ۱۸۷۳م سرحد شمال افغانستان یعنی خط السیر دریای آمو از جهیل ویکتوریا (زورکول) (زری قل) یا زرکول تا خم آب به نام خط امیر شیرعلی مسمی شد که ۱۸۰۰ کیلومتر طول دارد.

وقتیکه در سال ۱۹۱۷م روسیه تزاری سقوط کرد و دولت جدید سوسیالیستی اتحاد شوروی بر سر اقتدار آمد،‌ آزادی و تمامیت ارضی افغانستان را به رسمیت شناخت، به تاریخ ۲۸ فبروری ۱۹۲۱م (۱۰ حوت ۱۲۹۹هـ ش) معاهده دوستی بین افغانستان و اتحاد شوروی عقد که در مادۀ نهم آن ذکر شده بود:‌ “حکومت اتحاد شوروی قبول می‌کند؛ زمین‌های واقع منطقه سرحدی را که در قرن ۱۹ متعلق به افغانستان بود، دوبارۀ به افغانستان تسلیم کند.” بعداً به تاریخ ۲۲ جوزای ۱۳۲۵ مطابق ۱۳ جون ۱۹۴۶م بین نمایندۀ اتحاد شوروی مولوتوف وزیر امور خارجۀ آن کشور و سلطان احمد شیرزوی سفیر افغانستان در مسکو پیرامون استفاده مشترک از دریای آمو موافقه کردند تا خط وسط دریای آمو به حیث خط سرحدی افغانستان و اتحاد شوروی آن وقت شناخته شود و جزیره درقد جز خاک افغانی قبول شد. شورای ملی و مجلس عیان همان وقت افغانستان این فیصله را تصویب کردند. اما بعد از استقلال کشورهای آسیای میانه، ایجاب می‌نمایئد تا در زمینه با کشورهای ذینفع توافقات صورت گرفته و آب دریا متذکره با شکل منصفانه و مؤثر استفاده به عمل آید.

دریای هلمند:

هلمند دومین دریای بزرگ افغانستان است. این دریا از کوه‌های بابا در نزدیکی سرچشمه دریای کابل به ارتفاع ۳۸۰۰ متر منبع گرفته به جانب غرب و جنوب غرب جریان داشته، طول آن از منبع تا مصب تقریباً ۱۱۵۰ کیلومتر است. یک حصۀ بزرگ آن در کوهسار هزاره‌جات واقع است، به طرف زمینداور سرا زیر می‌شود و در این ناحیۀ کوهستانی چندین معاونین کوچکی که از آب برف‌ها سرچشمه می‌گیرد به آن ملحق می‌شود. همین که هلمند از گرشک می‌گذرد تقریباً در فاصله پنجاه کیلومتری شهر گرشک دریای ارغنداب که بزرگترین محضر و معدون هلمند است به آن ملحق می‌شود. هلمند بعد از اتصال دریای ارغنداب حرکت خود را از شمال شرق و جنوب غرب تغییر داده، تقریباً در خط مستقیمی به طرف جنوب جاری می‌شود. اما بعد از بندر میانه دفتعاً به جانب مغرب جریان یافته بعد از این نقطه در قسمتی که دریا مستقیماً به طرف دشت هامون هلمند جاری شده پس از بند سیستان در منطقه دلتای امروزی خود داخل می‌شود. هلمند بعد از سیستان آب بین‌المللی شده، آب آن بین افغانستان و ایران مشترک می‌باشد. اندازه حوضه این دریا (۱۵۴۳۰۰) کیلومتر را احتوا می‌کند یعنی به مقایسه سایر دریاهای افغانستان بیشترین استفاده از آن صورت می‌گیرد. خلاصه سوابق بین‌المللی دریای هلمند از این قرار است:

اول- حکمیت گولد سمت:

حکمیت گولد سمت که به تاریخ ۱۹ اگست ۱۸۷۲م صادر شده است اساساً، راجع به تعیین سرحد می‌باشد و در آن محض یک فقره به قرار آتی آمده است:

“برعلاوه باید خاطر نشان شود که هر دو طرف با احداث تأسیساتی که سبب تقلیل مقدار آب لازمه در سواحل هلمند گردد، اقدام نه نمایند.” چون در آن زمان ساحه تحت زراعت در افغانستان محدود بود، پس افغانستان از یک مقدار کم آب استفاده کرده حصۀ اعظمی آن به ایران سرا زیر می‌شد که این مقدار بیش از نصف مجموع آب هلمند در بند کمال خان بو

دوم – حکمیت مکماهان:

حکمیت مکماهان مربوط قضیه آب رود هلمند به تاریخ ۱۰ اپریل ۱۹۰۵م در عهد سلطنت امیر حبیب الله خان صادر گردیده است. در بند سوم این حکمیت گفته شده است:‌

“بنابرین ایران مستحق بر یک ثلث مجموع آب رودخانه هلمند که این مقدار از نقطه محاسبه می‌گردد که از آن برداشت آب برای آبیاری زمین‌های هر دو کنار واقع در بند کمال خان یا پایین تر از آن موقعیت دارد. ”

به اساس اندازه گیری که مکماهان در آن زمان کرده است مقدار تثبیت شده فوق یک ثلث بالغ بر اوسط ۸۳ نیم متر مکعب در ثانیه در سال نورمال آب می‌گردد. این قرارداد توافق هیچ‌یک از طرفین را تأمین نه نمود، و موضوع حل نگردید.

سوم- قرارداد تقسیم آب هلمند منعقده، ۱۳۱۶هـ ش:

در این سال باقر کاظمی وزیر امور خارجۀ ایران به کابل مسافرت نموده، و توافقنامه تقسیم آب دریای هلمند را با مرحوم علی محمد خان وزیر امور خارجۀ وقت افغانستان امضاء کرده که به اساس این سند؛ ۵۰ فیصد آب دریای هلمند به ایران واگذار شده و این موافقتنامه با قرارداد که سی سال قبل هیأت انگلیسی تعیین نموده است و مقدار آب که به ایران تعلق می‌گرفت، فقط ثلث آب هلمند بود، تفاوت زیاد داشت. این قرارداد به تاریخ ۱۳۱۶هـ ش در کابل به امضاء رسید که در مادۀ اول آن آمده است:

“دولتین افغانستان و ایران موافقت می‌نمایند که همه ساله هر مقدار آب رودخانه هلمند که به بند کمال خان می‌رسد، بین افغانستان و ایران از بند کمال خان به بعد بالمناصفه تقسیم شود. “موافقتنامه متذکره در مجلس وزرای افغانستان تصویب گردید اما شورای ملی آن را تصویب نکرد، لذا موضوع بار دیگر حل نگردید.

چهارم- معاهده ۲۲ حوت ۱۳۵۱هـ ش یا ۱۳ مارچ ۱۹۷۳م:

این موافقت نامه که در زمان صدارت مرحوم شهید محمد موسی شفیق کاموی عقد شده بود، مطابق مندرجات و دو پروتوکول ضمیمه آن در یک سال عادی سهم ایران ۲۶ متر مکعب آب در ثانیه یا سالانه ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب تعیین گردیده است، یعنی کمتر از ۲۰ فیصد آب دریا بوده و همچنان هر مقدار آب اضافی که به داخل خاک ایران گردد، ایران مکلف است قیمت/بهای آن را تادیه کند. حوادث چون کودتای هفت ثور ۱۹۷۳م در افغانستان، انقلاب اسلامی در ایران، داخل شدن قوای نظامی اتحاد شوروی سابق به افغانستان و حکومت طالبان همه و همه روی تطبیق درست این موافقت نامه موانعی ایجاد کرده و باعث بروز یک فاجعه محیط زیستی در ساحه دریاچه هامون که از آب هلمند تغذیه می‌شد گردیده و قسماً به یک دریای خشک تبدیل شده است. البته خشک سالی‌های متواتر چند سال اخیر مخصوصاً سال‌های ۱۹۹۸ الی ۲۰۰۲م یکی از عوامل عمدۀ روند کم آبی و خشکی این جهیل می‌باشد. چنانچه تعداد زیاد مردم منطقه آنجا را ترک گفته و حیوانات و حتی پرنده گان منطقه نیز ناپدید گردیده اند. جهیل هامون که هفتمین تالاب بین‌المللی جهان بود، امروز قسمت بزرگ آن خشک شده است که به یک منبع کلان گرد و خاک تبدیل شده و به مناطق اطراف آن انتقال می‌یابد.

همچنان یک یادداشت تفاهم بین هر دو کشور جهت تأکید اجرای موافقت نامه ۱۹۷۳م و برگزاری جلسات منظم کمیساران دریای هلمند و همچنان همکاری هیأت احیای دریاچه عامون امضاء گردیده است.

دریای کابل:

از نواحی کوتل اونی به ارتفاع بیش از ۳۵۰۰ متر منبع می‌گیرد. دریای نرخ و دریا سنگلاخ معاونین بزرگ قسمت علیای دریای کابل می‌باشند و در منطقه میدان سفلی به دریای کابل وصل می‌شود.

طول دریای کابل در حدود ۷۰۰ کیلومتر است که ۴۶۰ کیلومتر آن در داخل افغانستان جریان دارد و متباقی در پاکستان جاری می‌باشد. دریاهای که معاونین دریای کابل‌اند عبارت از دریای لوگر، دریای پنجشیر، علی شینگ، علینگار لغمان و دریای کُنر می‌باشند، و اراضی را که آبیاری می‌کند به ۶۶۰۰۰ کیلومتر مربع می‌رسد. مهمترین دریای که به آن می‌ریزد، دریای کُنر است که این دریا از جبانته چترال سرچشمه می‌گیرد. دریای کابل زمین‌های زیادی را مخصوصاً در ولایات شرقی کشور آبیاری و چندین بند در مسیر آن اعمار گردیده که عبارت است از بند درونته، بند ماهیپر، بند سروبی، بند نغلو و بند کانال جلال آباد و همچنان در آنسوی خط دیورند در نزدیکی پشاور بند ورسک اعمار شده است.

این دریا از ۱۱ ولایت عبور می‌کند و مقدار آب آن از ۳۳۰ الی ۴۶۰ متر مکعب در ثانیه بوده و در منطقه اتک به ۶۰۰ متر مربع و در نزدیک خط دیورند پاکستان تا ۸۰۰ متر مکعب می‌رسد. دریای کابل در حصه علیای خود که به شهر کابل منتهی می‌گردد شکل سیلابی را دارد اما در موسم گرما آب آن بسیار کم می‌شود و آنهم برای آبیاری مزارع صرف می‌گردد و در فصل تابستان حصه علیای دریای کابل رو به خشکی می‌باشد لیکن پس از شهر کابل در موضعیکه دریای لوگر به آن محلق می‌شود دوبارۀ آب پیدا می‌کند و بعد از آن آب اش کم نمی شود زیرا دریاهای پنجشیر، لغمان و کُنر معاونین دریای کابل در تمام سال آب کافی دارند. مشکل بزرگ این دریا عدم همکاری بین کشورهای افغانستان و پاکستان و نبود موافقت نامه‌ها بین آن‌ها است که بدون مشوره یکدیگر در مناطق خود بندهای اعمار نموده و از آب دریا بدون کدام پلان و پروگرام مؤثر استفاده می‌کنند که باعث ازدیاد تنش بین دو کشور می‌گردد.

دریای هریرود:

هریرود ۱۱۲۴ کیلومتر طول داشته که ۵۶۰ کیلومتر آن به داخل افغانستان جریان دارد. هریرود از کوه بابا در مناطق مرکزی کشور سرچشمه می‌گیرد به طوری که دو دریاچه از اتصال خود ابتدای هریرود را تشکیل می‌دهند که به نام‌های (سنگل آب) و (سر جنگل) یاد شده در ارتفاع تقریباً چهار هزار متر از دامنه غربی کوه بابا سرچشمه گرفته و در بین سلسله مرتفع سیاه کوه و سفید کوه که از شمال و جنوب مانند دیوار بزرگی دره را احاطه نموده است، جریان یافته جانب غرب سیر می‌نماید. در جمله معاونان آن دریای تگا و اوشلان از همه بزرگتر و تقریباً به امتداد دو صد کیلومتر به صورت موازی با آن جریان داشته در غرب (اوبه) به هریرود می‌ریزد و خط السیر هریرود از (کوشان) تا اسلام قلعه دفعتاً به طرف شمال جاری گردیده به اراضی پست و ریگی ترکمنستان ادامه می‌یابد. لیکن بین قریه کوشان و قریه تومان آغا که به طرف چپ هریرود در خاک ایران واقع است و قریه ذوالفقار که در خاک افغانی موقعیت دارد و مسیر دریا حد فاصل سیاسی را بین اراضی افغانی و ایرانی تشکیل نموده بعد از آنکه از پل خاتون عبور می‌نماید، در بین سرخس ایران و سرخس ترکمنستان جریان یافته بالاخره در منطقه دلتای خود در ریگزارهای ترکمنستان خشک می‌شود. اخیراً کشورهای ایران و ترکمنستان بند یا ذخیره گاه بزرگ جهت آبیاری و جلوگیری از ضیاع آب اعمار نموده اند.

قابل تذکر است که صرف این چهار دریا تنها دریاهای نیستند که با کشورهای همسایۀ مشترک‌اند بلکه دریاهای دیگری هم وجود دارند که به کشورهای همسایۀ می‌ریزند. اما اهمیت موضوع در اداره و مدیریت سالم منابع آبی کشور است که باید در مورد آن‌ها حتی الامکان با کشورهای مربوط تفاهم صورت گیرد و قراردادهای مؤثر عقد شود.

همه متخصصین امور مربوطه به این باور‌اند که در آینده نزدیک مشکل بزرگ منطقه، مشکل آب خواهد بود که علت عمدۀ آن گرم شدن کره زمین و افزایش سرسام آور نفوس منطقه می‌باشد که ممکن تا به سی سال آینده نفوس کشورهای منطقه به دو چند برسد و ضرورت به آب بیشتر شود. همین حالا تغییر اقلیم و استفاده بیشتر از آب فاجعه به بار آورده است چنانچه جهیل ارال که رود آمو به آن می‌ریزد و هامون هلمند که دریای هلمند به آن جریان می‌یابد، در حال خشک شدن است.

انستیتیوت مرکز مطالعات منابع جهانی پیشبینی کرده از جمله ۱۶۷ کشور جهان که مورد تحقیق قرار گرفته در حدود ۳۳ کشور تا سال ۲۰۴۰ به قلت شدید آب مواجه خواهند بود که در ردیف این ۳۳ کشور، افغانستان و تقریباً تمام کشورهای منطقه ما را در بر خواهد گرفت. انستیتیوت متذکره در سروی که در سال ۲۰۱۰م انجام داده بیانگر آن است که ده کشور جهان را بیشتر خطر کاهیش (کم آبی) تهدید می‌کند و از آن جمله سه کشور همسایۀ افغانستان یعنی ازبکستان، ترکمنستان و پاکستان را هم احتواء خواهد کرد. تحقیق کننده گان به این باور‌اند که باید علاج حادثه قبل از وقوع آن سنجیده شود یعنی با مدیریت و اداره سالم و اقدامات لازم می‌توان تا اندازه زیاد جلو مشکل کم آبی را گرفت.

طوری که در فوق تذکر یافت دریاهای که دارای موقف بین‌المللی‌اند برای مدیریت بهتر آن همکاری‌های بین‌المللی ضرور و حتمی است و قسمیکه مطالعه شده از جمله چهار دریای بین‌المللی کشور صرف در مورد یکی از آن‌ها موافقت نامه عقد شده است که زمینه مدیریت نسبی آن مهیا گردیده و باید اولتر از همه در مورد مقدار آب ظرفیت‌ها و سایر مشخصات آن مورد تحقیق و سروی همه جانبه تخنیکی و علمی قرار گیرد تا اقدامات بعدی در زمینه اساسی و علمی باشد.

همچنانیکه تذکر رفت در بارۀ استفاده از آب‌های بین‌المللی به مقاصد غیر از کشتی رانی کنوانسیون وجود دارد که در سال ۱۹۹۷م عقد گردیده و یگانه سند مهم بین‌المللی شناخته می‌شود که به نام کنوانسیون نیویارک نیز یاد می‌گردد و این کنوانسیون هژده سال بعد از عقد آن مرعی الاجراء گردیده و این به معنی آن است که در ابتدا کشورها به تصویب آن چندان علاقه مندی نداشتند و اینک بعد از گذشت سال‌ها به اهمیت بین‌المللی آن پی برده است.

کنوانسیون یادشده یک سلسله پرنسیپ‌های کٌلی و عام را اعلام نموده که یکی از اصل‌های آن اینست، ممالک که در مسیر یک دریای بین‌المللی واقع‌اند باید از آب آن به طور معقول و منصفانه استفاده نمایند. استفاده از همچو دریاها باید طوری صورت گیرد که مزایای مطلوب و پایدار را برای همه کشورهای ذیحق متضمن باشد.

مادۀ پنجم کنوانسیون متذکره مشعر است که همچنان تدابیر لازم اتخاذ گردد تا آسیب قابل توجهی به سایر کشورهای مسیر دریا ایجاد نگردد. مشارکت در توسعه و حفاظت از منابع آب دریاها باید وجود داشته باشد. زیرا حفاظت از محیط زیست و منابع رودخانه‌ها در کنوانسیون درج می‌باشد. متأسفانه افغانستان به این کنوانسیون الحاق نه ورزیده و از جمله همسایۀ‌های کشور تنها ازبکستان این سند را تصویب و به آن متعهد گردیده است.

در کنوانسیون متذکره درج گردیده که باید کشورهای ذینفع در دریاهای بین‌المللی موافقت نامه‌های دو جانبه و چندین جانبه را مطابق روحیه این کنوانسیون جهت رفع معضلات خویش و کسب همکاری متقابل عقد و امضاء نمایند.

در واقعیت امر قابل اذعان است که تمام کشورهای منطقه به شمول افغانستان به آب ضرورت دارند و این ضرورت هم در سال‌های آینده بیشتر و بیشتر می‌گردد.

طوریکه قبلاً تذکر گردید، طبق پیشبینی‌های انستیتیوت منابع جهانی؛ در سال پیشرو ۲۰۴۰م تمام کشورهای اطراف افغانستان به شمول خودش به کمبود آب دچار می‌گردد؛ چنانچه به اثر گرم شدن زمین میزان بارندگی به تناسب چند دهه گذشته بیست فیصد کاهش یافته است، در شهرهای بزرگ سطح آب‌های زیر زمینی به شدت پایین شده و احتمال می‌رود در آینده هنوز هم سطح آب‌های زیر زمینی پاینتر برود و آب منحیث یک مادۀ کم یاب در منطقه عرض وجود کند. پس برای تأمین صلح و ثبات و استفاده درست و مدیریت سالم از دریاها؛ لازم است که افغانستان به کنوانسیون ۱۹۹۷م نیویارک با در نظرگرفتن منافع ملی خود الحاق ورزیده و به طوری جدی با همسایۀ‌ها جهت استفاده بهتر و بیشتر از دریاهای مشترک و مدیریت سالم و مؤثر از آن‌ها داخل مذاکره و مفاهمه شده موافقت نامه‌های جداگانه را عقد و از تصامیم یک جانبه که در دراز مدت به ضرر همه می‌باشد، جداً اجتناب صورت گیرد، آب به حیث یک مادۀ کمیاب در نظر گرفته شده، جهت صرفه جویی، کنترول و استفاده مؤثر آن سعی و تلاش جدی و بیشتری صورت گیرد چون باید خاطر نشان گردد که در جهان امروزی مشکل آب، قسماً به مدیریت نادرست آن ارتباط می‌گیرد و اگر به این وضعیت جاری، توجه جدی صورت نگیرد، در دهه‌های بعدی افغانستان، منطقه و جهان از این بیشتر با مشکلات و دشواری‌ها روبرو خواهد شد.

 دوکتور ضیا نظام

سفیر اسبق افغانستان در ویانا، بروکسیل و روم